Welkom bij Antropoceen - reflecties

Wanneer het activistisch idealisme niet naïef wil zijn, dan neemt zij de lange oorzakelijkheidsketen in acht. Evolutie - waarvan technologische dissipatieve cultuur een nichevorm is die mogelijk werd gemaakt door en vanaf het rechtop gaan lopen - heeft wel vaker paden bewandeld die van succes of ‘succes’ konden worden beticht, waardoor dat pad uiteindelijk tegen zijn eigen grenzen aanliep en ten onder ging. Het mensdier, als voertuig van die overmachtige evolutie die nu het Antropoceen aanstuurt, is daaraan onderhevig.

We hebben door de planetaire overshootsituatie sinds enkele decennia te maken met een weerbarstige praktijk die zo goed mogelijk in kaart moet worden gebracht, willen er überhaupt realistische, praktische oplossingen in beeld kunnen komen. We zien dat de politieke realiteit de grootste bottleneck vormt. Uit onderstaande kernpunten volgen bepaalde paradoxen, spanningsvelden, dilemma’s en ambivalenties, die we in de praktijk kunnen constateren.

Evolutie, waarvan technologische dissipatieve cultuur een nichevorm is die mogelijk werd gemaakt vanaf het rechtop gaan lopen, heeft wel vaker paden bewandeld die van succes of ‘succes’ konden worden beticht, zodat dat pad uiteindelijk tegen zijn eigen grenzen aanliep en ten onder ging. De soort zelf als voertuig van die overmachtige evolutie, die nu het Antropoceen aanstuurt, is daaraan onderhevig.

De combinatie van individuele vrijheidsdrang, populisme, consumentisme en nieuwe sociale media is een reële economische en politieke kracht geworden. Die kracht voedt zichzelf wanneer men identitaire bedreigingen ervaart. In zijn oorsprong is het een emancipatoire beweging naar persoonlijke autonomie en zelfontplooiing, maar het vrolijk antipaternalisme van de emancipatiebewegingen van de jaren zestig en zeventig heeft een rabiate en xenofobe wending genomen. Het dilemma is een beknelling tussen twee kwaden: die van paternalistische overheidsbemoeienis en doorgeschoten vrijheidsdrang. “Broeikasgassen zullen op zijn minst een vraagteken plaatsen bij de geschiedenis van vrijheid.”, aldus de historicus Dipesh Shakrabarty.

“Rond 2000 zijn botfragmenten gevonden, waaronder tanden en kaken, die 6 miljoen jaar oud bleken te zijn. Aan de hand van een dijbeen kon worden bewezen dat deze voorouder van de mens soms al rechtop liep – een cruciaal voordeel waarmee onze voorouders zich mede zouden gaan onderscheiden van de apen. Alle hominiden hebben iets gemeen: ze staan rechtop. Deze ontwikkeling deed zich voor in het Laat-Mioceen, zo’n 8 tot 10 miljoen jaar geleden. Een duidelijk voordeel was dat ze hun handen vrij hadden om voedsel te verzamelen en gereedschap te maken. Er waren vertakkingen, één tak vertrouwde op veelzijdigheid en inventiviteit. De hersencapaciteit van deze Homo Rudolfensis werd groter, dit grotere vermogen werd gebruikt om nieuwe overlevingsstrategieën te ontwikkelen; ze hadden hulpmiddelen nodig omdat hun kaken geen vlees konden scheuren, ze leerden met vuur omgaan; de voorwaarden voor een culturele evolutie waren al aanwezig rond de tijd dat de Homo Erectus, waarschijnlijk zo’n twee miljoen jaar geleden, zijn Afrikaanse thuisbasis voor het eerst verliet. Een grote kloof was overbrugd: de mens had de eerste stappen gezet die er circa 1,9 miljoen jaar later toe leiden dat de Homo Sapiëns zich over de wereld verspreidde.”

de mens leeft in ‘ik-het’ relaties en in ‘ik-jij’ relaties. Als ik mijn omgeving benader als een ‘het’, dan kan ik het objectiverend en instrumenteel gebruiken. Maar deze relatie schiet volgens Martin Buber tekort als we werkelijk mens willen zijn. Dat is hij pas in de ‘ik-jij’ relatie (waarmee ook bedoeld de innerlijke ‘ik-Gij’ relatie). De ervaring zoals ze gebeurt is altijd opgenomen in een van deze twee vormen van relatie, aldus Buber.

De evolutie van de typisch menselijke individuele identiteit heeft oude papieren, wellicht vanaf de ontwikkeling van zelfbewustzijn en van taligheid met het woordje ‘ik’.

De mens moet zich aanvullen met exogene hulpmiddelen uit zijn omgeving om volledig mens te kunnen zijn. Dit bepaalt (keer het aantal mensen) een primaire ondergrens aan de consumptieve vraag.  Het huidige ontaarde consumentisme is bovenmatig dissipatief, het zou makkelijk de kop in gedrukt kunnen worden via het politieke aspect, maar de actuele realiteit is dat in democratieën consumptieve vraag en kiezers niet los van elkaar kunnen worden gezien. Misschien dat een autocratie zoals Afghanistan veel dichter bij de primaire dissipatieve ondergrens zit … .

Vrijheid, onafhankelijkheid, veiligheid en klimaatverandering staan in verband met elkaar, maar er is een tegenstrijdigheid. Historicus Dipesh Chakrabarty zegt daarover: “… het is ook een dilemma. Het betekent ook een verschuiving in de menselijke conditie …. Elke concrete uitoefening van vrijheid brengt energieverbruik met zich mee … broeikasgassen zullen op zijn minst een vraagteken plaatsen bij de geschiedenis van vrijheid.”

Het is een dilemma of paradox dat we nu als mensheid collectief, dus als soort, intelligente, rationele, beleidsmatige  beslissingen moeten nemen om instorting en ondergang te voorkomen. Terwijl daarentegen op soortniveau de natuurlijke selectie willekeurig en blind is.

We zouden het Antropoceenconcept naast containerbegrip juist ook als een onderscheidend begrip kunnen zien. Beide kunnen hun nut hebben. Het kan betrokken worden op:

Hier wordt betoogd dat de weg naar planetaire overshoot een lange aanloop moet hebben gehad, waardoor uiteindelijk zowel de landbouw, de verstedelijking, de bevolkingsgroei als ook de technologische industriële samenleving booming konden worden, met toenemende ontwrichtende werking op het aardsysteem. De ene ontwikkeling ontsloot de mogelijkheid tot de volgende enzovoorts, in een lange oorzakelijkheidsketen.