Welkom bij Antropoceen - reflecties

Laat ik mijn mensbeeld eens blootgeven. Ik heb alle vertrouwen in het menselijk tekort. Ik ben wel een liefhebber van Midas Dekkers. Zijn nieuwste boek, nog niet gelezen, heeft die titel: “het menselijk tekort”.

Wellicht is het niet onlogisch dat een evolutionair gegroeide planetaire overshootsituatie, die verleden, heden en toekomst, actualiteit en potentialiteit omvat, en die nog steeds aan het verergeren is, onoplosbare Haakse Problemen met zich meebrengt.

Het Antropoceen, Antropoceenconcept en Antropoceentheorie hebben betrekking op de geschiedenis van het heden. Daarin speelt het verleden een rol omdat het de bedding vormt voor actuele mogelijkheden en realisatie. Daarmee is het Antropoceen ook een geschiedenis van het verleden. We verkeren in een bepalende ontwikkeling waarvan we weten dat die de toekomstige potentialiteit bepaalt. Dat maakt het Antropeenconcept tot een overall-concept van verleden, heden, toekomst. Hetgeen impliceert dat de nadruk ligt op de temporaliteit, ofwel verandering, ofwel proces. Dit overall-concept betekent behalve de overkoepeling van alle wetenschappelijke disciplines ook meer dan dat. Bijvoorbeeld Whitehead en Hartshorne wijzen ons daarop. Het procesdenken wijst weg het dualisme, alles wat gebeurt heeft een mentale ofwel vernemings- ofwel ervaringskant, waardoor Wording in interactie plaatsvindt. Hoe kennen wij de natuur en alles wat ons omringt?

Gezien het huidige probleem waar we nu voor staan zou een ontwikkeling naar een empathische (of op z’n minst een samenwerkende) samenleving op wereldschaal (naar ‘buiten de groep’, buiten het eigene) nodig zijn.

De werkelijkheid is een theater. Ook het podium (de natuur) is nu in het toneelstuk terechtgekomen als acteur, evenals het decor, de coulissen, en de toeschouwer (cultuur).

Het Holoceen is de enige staat van de planeet Aarde waarvan we weten dat de mensheid kan gedijen met de 8,3 miljard mensen die vandaag de dag in leven blijven.

Voor Antropocene duiding zullen factoren, patronen, gaande procesmatigheden moeten worden opgespoord. Hun kenmerken van hardnekkigheid en kracht geven een bepaalde mate van voorspelbaarheid zolang er geen tekenen van ommekeer te zien zijn in een reeds langere tijd bestaande en voortdurende planetaire overshootsituatie. Die tekenen van ommekeer zijn er op dit moment niet volgens mij.

De maatschappelijke krachten deel uit van een veel groter krachtenveld, metafysisch uit te drukken als 'Wil'. 

Het huidige Antropoceen sociaal-ecologisch systeem is (of lijkt op) een op hol geslagen superorganisme, waarbij het de vraag is in hoeverre het nog te temmen is. Er is sprake van toenemende verstrengeling van natuur- en cultuuraspecten in onheilzame richting.

Helmuth Plessner maakt duidelijk dat de mens wordt gekenmerkt door een fundamentele gebrokenheid. Hij is zowel centrisch als excentrisch (zie onder 'Helmuth Plessner') en dat veroorzaakt een onoplosbare spanning: de typisch menselijke ambivalentie. Deze spanning en ambivalentie wegnemen zou de mens tot een dier of engel maken en daarmee elimineren wat de mens tot mens maakt. Deze met de excentrische positie gepaard gaande ambivalentie maakt de mens ook onontkoombaar tot een politiek wezen. Om de maatschappelijke strijd tussen menselijke belangen, perspectieven en waarden te reguleren dient er een politieke orde te worden gesticht.

Helmuth Plessner beschrijft drie fundamenteel verschillende levensvormen, die van plant, dier en mens, waarbij het hem er vooral om te doen is te analyseren wat de mens, hoewel behorend tot het dierenrijk, van andere dieren onderscheidt. Dieren worden, zoals alle organismen, gekenmerkt door een grens, die hen van hun omgeving (Umwelt) onderscheidt. Leven vereist instandhouding van die grens. Daartoe interacteren dieren met behulp van hun zintuigen en ledematen op actieve wijze met hun omgeving. Volgens Helmuth Plessner leven dieren daarbij vanuit hun centrum. Ze zijn in zekere zin opgesloten binnen hun organische grens en staan daarom in hun beleving frontaal tegenover hun omgeving.

Misschien valt er van de tijd vóór de Verlichting wel wat te leren. De verwetenschappelijking is in de laatste eeuwen in de westerse wereld voorop komen staan, en dat ging gepaard met specialisatie, reductionisme en rationalisme. Vóór de tijd van de Verlichting zou er wellicht meer integratie zijn geweest van filosofie/metafysica (hoewel veelal dualistisch), theologie en wetenschappen. Wellicht valt er wat van die tijd te herontdekken als we theologie vervangen door teleologie (natuurlijk streven) en als we dualistische metafysica vervangen door procesfilosofische metafysica.