Welkom bij Antropoceen - reflecties

Opwarming ten gevolge van broeikasgassen is slechts een deel van de planetaire overshoot. Toch richt de wereld zich in hoofdzaak hier op. Ook al krijgen we  de uitstoot van broeikasgassen enigszins in de greep, dan nog worden we waarschijnlijk overruled door zeven! andere kritische planetaire grenzen die zijn overschreden en waarvan de overschrijding alleen maar toeneemt. Die toenemende overschrijding zorgt onomkoombaar voor kantelpunten, die, wanneer eenmaal bereikt, zorgen voor natuurlijke zelfversterkende effecten.

Er is een asymmetrie in de relatie tussen het heden en het verleden en het heden en de toekomst. De toekomst moet nog worden gerealiseerd en het staat voor ons open. Dat wil zeggen, het is niet volledig vooraf bepaald door het verleden, maar kan zich realiseren binnen marges die door het verleden zijn en door het heden worden bepaald.

De aanvang van de moderne filosofie is gerelateerd aan het Verlichtingsdenken en wordt vanwege een aantal redenen bij René Descartes (1596-1650) geplaatst. Eén van die redenen is dat we bij hem een wending naar het subject zien. Dit wil zeggen dat het kennende subject centraal wordt gesteld en dat de kennis dus niet langer gebaseerd wordt op een gezaghebbende bron, zoals in de Middeleeuwen op bijvoorbeeld Aristoteles of de Heilige Schrift. Een andere reden is dat vanaf Descartes de moderne wetenschap zijn intrede heeft gedaan in de filosofie. Dit wil zeggen dat vanaf Descartes veel filosofie methodegeleid is. Filosofie moet volgens Descartes namelijk worden voorafgegaan door een (wetenschappelijke) methode en daar vervolgens door worden geleid. Dit wil zeggen dat een te kennen object moet voldoen aan de eis van proefondervindelijkheid. De kennis van een object moet dan ook getoetst kunnen worden aan objectieve maatstaven. Er wordt aldus gezocht naar een rationeel verzekerde toegang tot het object. Om deze te verkrijgen abstraheert Descartes van de informatie die de zintuigen ons verschaffen.

“Wetenschappers hebben in het Turkana-bekken in Kenia een enorme verzameling Oldowan-gereedschappen gevonden, die tussen 2,75 miljoen en 2,44 miljoen jaar geleden zijn gemaakt en gebruikt. Het is de oudste en meest langdurige collectie van dit soort stenen werktuigen die ooit op één plek is ontdekt.”

Mensen zijn op elkaar aangewezen. Ze zijn afhankelijk van elkaar en omdat ze afhankelijk van elkaar zijn kunnen ze dwang op elkaar uitoefenen en hebben zij macht over elkaar. Voor deze spanning tussen mensen, die een integraal deel vormt van alle menselijke verhoudingen, gebruikt de socioloog Norbert Elias (1897-1990) het begrip ‘machtsbalans’. Dit begrip zet hij centraal in zijn denken als structuurelement voor samenlevingen.

Hoe toont de werkelijkheid zich? In de eerste plaats toont zij zich niet als geheel, maar altijd als dit of dat. Wat zich toont en waar wij ons toe verhouden zijn afzonderlijke dingen. De veronderstelling is nu dat al die losse dingen deel zijn van een eenheid, een groter geheel. Dat grotere geheel resoneert als het ware mee in ieder deel. Ieder deel laat niet alleen zichzelf zien (in zijn individualiteit), maar toont op zijn eigen wijze tevens ook altijd dat geheel (de eenheid). De werkelijkheid toont zich dus als een veel-eenheid.

De bovenpersoonlijke vraag naar de zin of betekenis van het geheel - precies dat is het onderwerp van de metafysica. Wat is de betekenis en waarde van de werkelijkheid als zodanig? Hier komt de intuïtie aan bod, het gevoelsleven, het affect. We ervaren goed en kwaad, heil en onheil. De basale keuze die we in het leven maken – eerder onbewust, in de praktijk van het leven dan in het bewuste denken – sluit een metafysische notie in: we zeggen ja (in geval van geluksgevoelens, heil) of nee (in geval van ongeluksgevoelens of onheil) tegen de werkelijkheid zoals die ons overkomt; en uiteindelijk ervaren we de werkelijkheid in zijn oorsprong als koud of warm, betrouwbaar of onbetrouwbaar, liefdevol of liefdeloos, heilzaam of heilloos.

Het mensdier kan gezien zijn aard zich enkel in stand houden d.m.v. het onttrekken van energetische hulpmiddelen uit zijn omgeving. De mens heeft per definitie technologie nodig om zich leefbare sferen te creëren. Dat heeft ie succesvol gedaan, uiteindelijk zo succesvol dat het wel moest leiden tot planetaire overshoot - die uiteindelijk geen stand kan houden.

Het verlichtingsdenken heeft via technologie een indirecte maar significante relatie met planetaire overshoot. De kernideeën van de Verlichting - zoals rationaliteit, het primaat van de wetenschap, individualisme en het geloof in menselijke vooruitgang - vormden de ideologische basis voor de Industriële Revolutie en de daaropvolgende technologische ontwikkeling. De belangrijkste verbanden zijn: Rationeel optimisme en beheersing van de natuur: Het Verlichtingsdenken benadrukte de rede en empirische waarneming (de wetenschappelijke methode) als dé manieren om de wereld te begrijpen. Dit leidde tot het idee dat de natuur een object is dat de mens kan en mag beheersen en exploiteren voor zijn eigen vooruitgang en welzijn. Technologische vooruitgang als doel: Het geloof in vooruitgang voedde de snelle ontwikkeling van nieuwe technologieën (zoals de stoommachine en later elektriciteit, verbrandingsmotoren, etc.). Deze technologieën maakten grootschalige industrialisatie en productie mogelijk, wat resulteerde in een ongekende toename van welvaart en bevolking.

We waren sinds de Verlichting gewend geraakt om te denken in termen van vooruitgang en maakbaarheid. Dit geloof kwam op mede dankzij technologische ontwikkelingen - die vervolgens precies tot het tegendeel hebben geleid: planetaire overshoot. De paradox is nu dat de techno-optimisten geloven dat we de zaken kunnen oplossen met in de basis precies hetzelfde middel dat ons in de problemen heeft gebracht: technologie.

Planetaire overshoot is bereikt en is tot nu alleen maar toegenomen en zal ook de komende jaren toenemen. Dit laatste omdat dat al voor een groot deel in de huidige constellatie (de ‘bedding’) is vastgelegd. De natuur-cultuurverstrengeling neemt toe, met verschuivende kracht in de richting van de natuursferen ten koste van het oplossend vermogen in de cultuursferen. Er zijn al kantelpunten in de natuursferen bereikt en de vraag is niet meer of, maar wanneer een aantal andere kantelpunten bereikt gaan worden.

Er is altijd verandering gaande en dan kan je zeggen: is er wat dat betreft iets nieuws onder de zon? Jawel, zou ik denken: we zitten nu in planetaire overshoot en we gaan tegen de levensondersteunende werking van het fysische aardsysteem in door o.a. de uitstoot van CO2, als stuwkracht die het systeem uit evenwicht brengt. Het ‘systeem’ of de ‘aard der dingen’ kan niet anders dan haar creatieve streefkracht naar nieuw evenwicht inzetten.