Het ontstaan van de landbouw, vaak aangeduid als de Neolitische revolutie, werd mede mogelijk gemaakt door redelijke stabiele klimaatomstandigheden gedurende het Holoceen. En kijk eens tot welke gevolgen deze revolutie nu mede heeft geleid doordat we in de loop van de geschiedenis deze op zichzelf niet-negatieve ontwikkeling gewoon hebben doorgezet, hebben kunnen doorzetten in de richting van grootschaligheid, intensivering en het rigoureus veranderen van totale landschappen, ontbossing, etc. Nu is, naast de stikstofproblematiek en de vervuiling door giffen en kunstmest, de landbouw ‘verantwoordelijk’ (wie zijn die ‘verantwoordelijken’?) voor éénderde van de totale broeikasgasuitstoot wereldwijd. En domesticatie van dieren heeft de biowereld ook drastisch doen veranderen.

 We konden door deze revolutie dingen bereiken die daarvoor gewoon niet mogelijk waren, inclusief, na verloop van tijd, het voeden van zoveel monden, wereldwijd. Dit bracht ook weer verdere technologische ontwikkeling met zich mee, inclusief verbrandingsverschijnselen. IJzer moet immers gesmeed worden als het heet is.

Volgens mij is in dit verband interessant het gegeven dat landbouw niet op één plaats is ontstaan. Dat geeft te denken over hoe culturele ontwikkelingen samenhangen met klimatologische omstandigheden, en hoe de ermee gepaard gaande verschijnselen en nieuwe (dissipatieve) mogelijkheden ermee samenhangen, zoals setteling en verstedelijking. Setteling en verstedelijking hebben uiteraard weer veel bijgedragen aan de verfijning van sociale, economische en juridische aspecten, zoals geld als handig ruilmiddel en bestuursvormen. Dat het niet op 1 plaats is ontstaan wijst op natuurlijke wetmatigheden.

Alle ontwikkelingen bij elkaar hebben geleid tot de huidige overshootshitsituatie. Is het (dus) de mens ook niet gewoon overkomen?

We zullen ons (dus) terdege rekenschap moeten geven van natuurlijke wetmatige overshootprincipes. Iets groeit tot aan zijn grens, en het unieke in de mensengeschiedenis is dat die grens heden ten dage op planetair niveau is bereikt. Van betekenis voor onze ambivalente, politieke omgang met de huidige klemmende situatie is volgens mij dat de planetaire grens uiterst diffuus is, multi-interpretabel - zowel in de natuursferen als in cultuursferen -, dus bediscussieerbaar, met alle emotionele strijd erop en eraan ook, vanwege de belangentegenstellingen. Zowel in de natuursferen als in cultuursferen zijn deze grenzen niet eenduidig.