Overshoot van planetaire grenzen: we hebben er weet van, we kennen de gevaren, en tegelijk staan we er uiterst ambivalent tegenover en weten we het maar niet te keren.
De filosoof Plessner maakte duidelijk dat de mens, in tegenstelling tot de overige organismen, wordt gekenmerkt door een dubbelstructuur. In onze dubbelstructuur kijken wij over onze eigen schouder mee naar wat we aan het doen zijn en dat brengt onze typische antropo-ambivalentie (onze verlegenheid met de situatie) met zich mee. Het gedachtengoed van Plessner maakt momenteel weer opgang in verband met het denken over het Antropoceen.
Plessner gaf halverwege de vorige eeuw een wijsgerige antropologie en sociologie die daarbij behulpzaam kan zijn. De mens deelt met andere dieren een centrische organisatie, maar kent tevens wat P noemt een excentrische positionaliteit: hij leeft net als (andere) dieren vanuit zijn centrum, maar staat daar tegelijkertijd buiten.
Door deze afstand kan hij zichzelf, maar ook andere levende en nietlevende dingen objectiveren. “Waar de plant leeft en het dier zijn leven leeft en beleeft, daar leeft en beleeft de mens zijn leven niet alleen, maar beleeft hij ook nog zijn beleven.”
De mens is cognitief reflectief op basis van zijn voelende zelfervaring. Hierdoor kent de mens een zekere handelingsvrijheid, maar hij blijft “ondanks deze vrijheid gebonden aan een bestaan dat hem remt en waarmee hij moet vechten”.
Omdat de mens door zijn excentrische levensvorm anders dan het dier niet volkomen samenvalt met zichzelf, is de mens volgens P “constitutief thuisloos” en dient zich daarom een ‘thuis’ te scheppen. Dat betekent dat de mens kunstmatig van nature is. Waaruit volgt dat de mens dus ook dissipatief van nature is, zijn omgeving verbruikend.
Zo wordt de mens pas mens als hij zich materiële en immateriële sferen creëert. De Duitse filosoof Peter Sloterdijk zegt dat de mens leeft in sferen die hij zichzelf moet creëren: de mens is vóór alles een ‘sferen-bouwer’, want hij moet vorm geven aan de onmetelijkheid van de wereld. Hij omhult zich met sferen, materieel (een huis, kleding) en immaterieel (identificatie met een religie, een groep) om zich te beschermen tegen de anderen en tegen de wereld, maar ook om die wereld in het klein na te bootsen.
Die sferen kunnen zich (helaas) niet verengen tot enkel immateriële. Dit duidt wederom op de dissipativiteit van de mens: hij gebruikt en verbruikt materie en energie vanuit zijn omgeving: het aardsysteem.We zien dat dit – deze met het wezen van de mens samenhangende natuurlijke wetmatigheid - ons inmiddels in grote problemen heeft gebracht: planetaire overshoot.
De confronterende hardheid van dit overshootgegeven kunnen of mogen we volgens mij niet over het hoofd zien: wat eerder heilzaam was (of in ieder geval als zodanig werd ervaren en gezien), is nu in zijn tegendeel gekeerd. Het overshootprincipe kent zijn eigen natuurlijke wetmatigheden, met een lange en diepe geschiedenis in dit antropoceengeval. Die wetmatigheden zullen naar mijn mening moeten worden onderzocht en publiekelijk erkend en gepresenteerd worden. Als onontkoombaar behorende tot de realiteit, ondanks dat ze toch wel diffuus en multi-interpretabel zijn. En hetgeen dus ook felle emotie in het debat met zich meebrengt / zal brengen, gezien het achterliggende pystische aspect, betrekking hebbend op de verschillende mens- en wereldbeelden in samenhang met (eigen)belangen.
Ontdek hier inspirerende gedachten en reflecties over het Antropoceen, een tijdperk waarin de mens de grootste invloed heeft op de aarde. Laat je meevoeren in nieuwe inzichten en ideeën.
Aan het begin van de moderniteit leek de natuur nog robuust, oneindig overvloedig en vooral onkwetsbaar. De moderne technologie had de belofte in zich van vooruitgang en emancipering van de mensheid uit de natuur. Nu dreigt dezelfde technosfeer, als inmiddels grootste geofysische kracht, de grondvoorwaarden voor vooruitgang en emancipering juist te vernietigen.
In de media wordt vaak één onderwerp belicht, bijvoorbeeld opwarming. Opwarming is echter slechts één aspect van klimaatverandering en klimaatverandering is slechts één aspect van alle samenhangende ecologische veranderingen. Die veranderingen gaan allemaal in onheilspellende richting. Hier zou wat mij betreft in elk nieuwsitem op gewezen mogen worden. Dat draagt volgens mij bij aan het nodige besef over hoe de wereld en de mensheid er voor staat.
Wetenschappers benoemen vaak in hun onderzoeksrapporten dat het alleen maar erger wordt als we zo doorgaan, om vervolgens hun artikel af te sluiten met: “tenzij er nu acuut wordt gestopt met CO2-uitstoot – dan kunnen we het ergste nog voorkomen”. Het is wel logisch dat zij daarmee afsluiten: hopelijk pakt ‘de politiek’ het toch nog op.
De mens is het technobeest bij uitstek. Peter Sloterdijk wijs er op dat de mens moet doen aan immunicering ten opzichte van een bedreigende omgeving, hij moest zich altijd al habitale sferen creëren, biotopen om zich überhaupt als mens te kunnen handhaven, door middel van techniek. Bernard Stiegler wijst er op dat dit specifiek bij de mens behorende technovermogen zowel medicijn is als, zoals nu blijkt, gif. Een medicijn is per definitie giftig als er teveel van wordt ingenomen.
De mens is ook maar gewoon een diersoort, onderhevig aan natuurlijke evolutionaire wetmatigheden en groeiprincipes. Hij doet pogingen om meer of minder succesvol te willen zijn en dat gaat met afwisseling van goede-tijden-slechte-tijden gepaard. Totdat er planetaire grenzen worden bereikt en toenemend worden overschreden zoals nu het geval is. Dan wordt het een heel ander verhaal wat betreft die afwisseling.
Wat de Antropocene ontwikkelingen ons laten weten zijn de unieke ongekende implicaties van de huidige ontwikkelingen. Ongekend qua snelheid (te snel om zich aan te kunnen passen), schaalgrootte (eerder niet-planetair, nu planetair, niet eerder zo’n groot aantal mensen treffend) en onomkeerbaarheid (op zeer lange, ‘bovenmenselijke’ tijdschalen gezien).
René ten Bos schreef het boek ‘Dwalen in het Antropoceen’ en wijst erop dat in de huidige fase van het Antropoceen de mens zich kenmerkt door desoriëntatie. We zijn verdwaald, we moet eerst maar gaan zitten, ons wennen aan die nieuwe omgeving en proberen die te doorgronden.
Er is een nieuwe overmacht verschenen in de mensengeschiedenis. Deze heeft de gedaante aangenomen van ecologische verandering zoals nog niet eerder in de mensengeschiedenis verschenen, met ongekende snelheid, schaalgrootte en onomkeerbaarheid.
Perspectieven voor reflectie omtrent wat er gaande is, daarvoor wordt vaak teruggegrepen op het referentiekader dat we hadden en niet op het referentiekader wat we tegemoet kunnen zien en wat meer en meer voorzienbaar, voorstelbaar wordt als we ons toekomstig perspectief leggen langs de lijn van betekenis in de zin van heil/onheil, met het oog op ongekende schaalgrootte, onomkeerbaarheid op zeer lange tijdschalen en zichzelf versterkende interacties in de verstrengelde natuur-cultuursferen.
De wereld heeft voedsel nodig en de boerensector een verdienmodel. Er zijn grofweg gezien 2 wegen met elk hun eigen voor- en nadelen: intensivering en extensivering.
De huidige klimaat- en ecoverandering is geen omkeerbaar verschijnsel. De structurele overschrijding van planetaire grenzen kan in het perspectief worden gezien van gevolgen en betekenis die er gedurende het Holoceen niet waren op de huidige schaalgrootte en onomkeerbaarheid. Het heeft zijn unieke kenmerken waar we geen historisch referentiekader voor hebben.
De trends op het gebied van klimaat en ecologie vertonen structureel(1) een eenzijdig(2) patroon, en we kunnen realistisch(3) verwachten dat dit zich doorzet.
Reactie plaatsen
Reacties