Overshoot van planetaire grenzen: we hebben er weet van, we kennen de gevaren, en tegelijk staan we er uiterst ambivalent tegenover en weten we het maar niet te keren.
De filosoof Plessner maakte duidelijk dat de mens, in tegenstelling tot de overige organismen, wordt gekenmerkt door een dubbelstructuur. In onze dubbelstructuur kijken wij over onze eigen schouder mee naar wat we aan het doen zijn en dat brengt onze typische antropo-ambivalentie (onze verlegenheid met de situatie) met zich mee. Het gedachtengoed van Plessner maakt momenteel weer opgang in verband met het denken over het Antropoceen.
Plessner gaf halverwege de vorige eeuw een wijsgerige antropologie en sociologie die daarbij behulpzaam kan zijn. De mens deelt met andere dieren een centrische organisatie, maar kent tevens wat P noemt een excentrische positionaliteit: hij leeft net als (andere) dieren vanuit zijn centrum, maar staat daar tegelijkertijd buiten.
Door deze afstand kan hij zichzelf, maar ook andere levende en nietlevende dingen objectiveren. “Waar de plant leeft en het dier zijn leven leeft en beleeft, daar leeft en beleeft de mens zijn leven niet alleen, maar beleeft hij ook nog zijn beleven.”
De mens is cognitief reflectief op basis van zijn voelende zelfervaring. Hierdoor kent de mens een zekere handelingsvrijheid, maar hij blijft “ondanks deze vrijheid gebonden aan een bestaan dat hem remt en waarmee hij moet vechten”.
Omdat de mens door zijn excentrische levensvorm anders dan het dier niet volkomen samenvalt met zichzelf, is de mens volgens P “constitutief thuisloos” en dient zich daarom een ‘thuis’ te scheppen. Dat betekent dat de mens kunstmatig van nature is. Waaruit volgt dat de mens dus ook dissipatief van nature is, zijn omgeving verbruikend.
Zo wordt de mens pas mens als hij zich materiële en immateriële sferen creëert. De Duitse filosoof Peter Sloterdijk zegt dat de mens leeft in sferen die hij zichzelf moet creëren: de mens is vóór alles een ‘sferen-bouwer’, want hij moet vorm geven aan de onmetelijkheid van de wereld. Hij omhult zich met sferen, materieel (een huis, kleding) en immaterieel (identificatie met een religie, een groep) om zich te beschermen tegen de anderen en tegen de wereld, maar ook om die wereld in het klein na te bootsen.
Die sferen kunnen zich (helaas) niet verengen tot enkel immateriële. Dit duidt wederom op de dissipativiteit van de mens: hij gebruikt en verbruikt materie en energie vanuit zijn omgeving: het aardsysteem.We zien dat dit – deze met het wezen van de mens samenhangende natuurlijke wetmatigheid - ons inmiddels in grote problemen heeft gebracht: planetaire overshoot.
De confronterende hardheid van dit overshootgegeven kunnen of mogen we volgens mij niet over het hoofd zien: wat eerder heilzaam was (of in ieder geval als zodanig werd ervaren en gezien), is nu in zijn tegendeel gekeerd. Het overshootprincipe kent zijn eigen natuurlijke wetmatigheden, met een lange en diepe geschiedenis in dit antropoceengeval. Die wetmatigheden zullen naar mijn mening moeten worden onderzocht en publiekelijk erkend en gepresenteerd worden. Als onontkoombaar behorende tot de realiteit, ondanks dat ze toch wel diffuus en multi-interpretabel zijn. En hetgeen dus ook felle emotie in het debat met zich meebrengt / zal brengen, gezien het achterliggende pystische aspect, betrekking hebbend op de verschillende mens- en wereldbeelden in samenhang met (eigen)belangen.
Ontdek hier inspirerende gedachten en reflecties over het Antropoceen, een tijdperk waarin de mens de grootste invloed heeft op de aarde. Laat je meevoeren in nieuwe inzichten en ideeën.
Evolutie, waarvan technologische dissipatieve cultuur een nichevorm is die mogelijk werd gemaakt vanaf het rechtop gaan lopen, heeft wel vaker paden bewandeld die van succes of ‘succes’ konden worden beticht, zodat dat pad uiteindelijk tegen zijn eigen grenzen aanliep en ten onder ging. De soort zelf als voertuig van die overmachtige evolutie, die nu het Antropoceen aanstuurt, is daaraan onderhevig.
De combinatie van individuele vrijheidsdrang, populisme, consumentisme en nieuwe sociale media is een reële economische en politieke kracht geworden. Die kracht voedt zichzelf wanneer men identitaire bedreigingen ervaart. In zijn oorsprong is het een emancipatoire beweging naar persoonlijke autonomie en zelfontplooiing, maar het vrolijk antipaternalisme van de emancipatiebewegingen van de jaren zestig en zeventig heeft een rabiate en xenofobe wending genomen. Het dilemma is een beknelling tussen twee kwaden: die van paternalistische overheidsbemoeienis en doorgeschoten vrijheidsdrang. “Broeikasgassen zullen op zijn minst een vraagteken plaatsen bij de geschiedenis van vrijheid.”, aldus de historicus Dipesh Shakrabarty.
De evolutie van de typisch menselijke individuele identiteit heeft oude papieren, wellicht vanaf de ontwikkeling van zelfbewustzijn en van taligheid met het woordje ‘ik’.
“Rond 2000 zijn botfragmenten gevonden, waaronder tanden en kaken, die 6 miljoen jaar oud bleken te zijn. Aan de hand van een dijbeen kon worden bewezen dat deze voorouder van de mens soms al rechtop liep – een cruciaal voordeel waarmee onze voorouders zich mede zouden gaan onderscheiden van de apen. Alle hominiden hebben iets gemeen: ze staan rechtop. Deze ontwikkeling deed zich voor in het Laat-Mioceen, zo’n 8 tot 10 miljoen jaar geleden. Een duidelijk voordeel was dat ze hun handen vrij hadden om voedsel te verzamelen en gereedschap te maken. Er waren vertakkingen, één tak vertrouwde op veelzijdigheid en inventiviteit. De hersencapaciteit van deze Homo Rudolfensis werd groter, dit grotere vermogen werd gebruikt om nieuwe overlevingsstrategieën te ontwikkelen; ze hadden hulpmiddelen nodig omdat hun kaken geen vlees konden scheuren, ze leerden met vuur omgaan; de voorwaarden voor een culturele evolutie waren al aanwezig rond de tijd dat de Homo Erectus, waarschijnlijk zo’n twee miljoen jaar geleden, zijn Afrikaanse thuisbasis voor het eerst verliet. Een grote kloof was overbrugd: de mens had de eerste stappen gezet die er circa 1,9 miljoen jaar later toe leiden dat de Homo Sapiëns zich over de wereld verspreidde.”
Vrijheid, onafhankelijkheid, veiligheid en klimaatverandering staan in verband met elkaar, maar er is een tegenstrijdigheid. Historicus Dipesh Chakrabarty zegt daarover: “… het is ook een dilemma. Het betekent ook een verschuiving in de menselijke conditie …. Elke concrete uitoefening van vrijheid brengt energieverbruik met zich mee … broeikasgassen zullen op zijn minst een vraagteken plaatsen bij de geschiedenis van vrijheid.”
Het is een dilemma of paradox dat we nu als mensheid collectief, dus als soort, intelligente, rationele, beleidsmatige beslissingen moeten nemen om instorting en ondergang te voorkomen. Terwijl daarentegen op soortniveau de natuurlijke selectie willekeurig en blind is.
We zouden het Antropoceenconcept naast containerbegrip juist ook als een onderscheidend begrip kunnen zien. Beide kunnen hun nut hebben. Het kan betrokken worden op:
Hier wordt betoogd dat de weg naar planetaire overshoot een lange aanloop moet hebben gehad, waardoor uiteindelijk zowel de landbouw, de verstedelijking, de bevolkingsgroei als ook de technologische industriële samenleving booming konden worden, met toenemende ontwrichtende werking op het aardsysteem. De ene ontwikkeling ontsloot de mogelijkheid tot de volgende enzovoorts, in een lange oorzakelijkheidsketen.
Het verschil met eerdere massa-extincties is dat dit de eerste keer in de geschiedenis van de planeet is dat nu een biologische soort de aandrijver is van het Grote Uitsterven. Er is al bijna 70% van de biodiversiteit verdwenen, er sterven soorten uit in een snelheid die een factor 100 of 1000 groter is dan de normale achtergronduitsterving. Het leefbaar houden van de planeet voor andere levensvormen is een primaire voorwaarde voor de leefbaarheid van onze samenleving en soort.
Chakrabarty schrijft over de verschillen tussen menshistorische tijd en de tijd van de geologie in relatie tot het concept van het Antropoceen. Zie https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/hith.12044
Verandering zal plaatsvinden, zoals altijd, en die veranderingen zijn niet noodzakelijkerwijs "goed" of "slecht" in een niet-menselijke zin. Is het beter of slechter om een overwicht van zoogdieren versus dinosaurussen te hebben? Geen van beide - dit zijn gewoon verschillende uitkomsten.
"In het tijdperk van het Antropoceen hebben we de Verlichting (dat wil zeggen, de rede) nog meer nodig dan in het verleden. Er is echter één overweging die dit optimisme over de rol van de rede kwalificeert en relativeert en die te maken heeft met de meest voorkomende vorm die vrijheid aanneemt in democratische samenlevingen: politiek.
Reactie plaatsen
Reacties