Het Antropoceen, Antropoceenconcept en Antropoceentheorie hebben betrekking op de geschiedenis van het heden. Daarin speelt het verleden een rol omdat het de bedding vormt voor actuele mogelijkheden en realisatie. Daarmee is het Antropoceen ook een geschiedenis van het verleden. We verkeren in een bepalende ontwikkeling waarvan we weten dat die de toekomstige potentialiteit bepaalt. Dat maakt het Antropeenconcept tot een overall-concept van verleden, heden, toekomst. Hetgeen impliceert dat de nadruk ligt op de temporaliteit, ofwel verandering, ofwel proces. Dit overall-concept betekent behalve de overkoepeling van alle wetenschappelijke disciplines ook meer dan dat. Bijvoorbeeld Whitehead en Hartshorne wijzen ons daarop. Het procesdenken wijst weg het dualisme, alles wat gebeurt heeft een mentale ofwel vernemings- ofwel ervaringskant, waardoor Wording in interactie plaatsvindt. Hoe kennen wij de natuur en alles wat ons omringt?

De Amerikaans procesfilosoof Charles Hartshorne (1897 – 2000) volgt Whitehead wanneer hij zegt dat alle opeenvolgende gebeurtenissen een temporele eenheid vormen, want zij ‘erven’ van elkaar. Zo constitueren zij een ‘route’ van gebeurtenissen. Alle gebeurtenissen van die ‘route’ vormen een gemeenschap, omdat zij eenzelfde of althans een gelijksoortige bepalende karakteristiek (‘defining characteristic’) van elkaar overerven en doorgeven naar de toekomst. Zie https://www.dbnl.org/tekst/_str008197801_01/_str008197801_01_0015.php

Uit deze tekst een aantal zinnen en interpretaties mijnerzijds die mogelijk van toepassing kunnen zijn op Antropoceen -concept en -theorievorming.

Voor Hartshorne is het klare bewustzijn een hoog gesofistikeerde vorm van creatieve synthese, beperkt tot bepaalde ervaringen op bepaalde momenten. Slechts weinige van de menselijke ervaringen bereiken een dergelijke hoogte. Veel directer en veel intenser daarentegen is het onmiddellijk ‘voelen’ van ons lichaam en van ons verleden. Dààr moet het prototype van ‘ervaring’ worden gezocht, en meteen de sleutel om de gehele werkelijkheid te denken.

Wat zich aan ons opdringt ervaren we niet op louter koel-neutrale wijze, maar altijd met een zekere emotionele toon: geriefelijkheid en ongemak, hoop, vrees en verlangen zijn zovele manieren waarop de werkelijkheid via onze lichamelijkheid aangevoeld wordt. Immers, het lichaam is in zekere zin het meest nabije stuk natuur. Kan er eigenlijk wel een absolute scheidingslijn worden getrokken tussen het lichaam en de rest van de natuur? De proces-filosofie probeert dergelijke scheidingslijnen te overbruggen, zonder echter de onderscheiden te vernietigen.

Het veranderde denken omtrent lichamelijkheid en werkelijkheid plus ontwikkelingen in de wetenschap hebben de procesfilosofie in een geschiedenis gebracht van dualisme naar holisme en van substantiedenken naar procesdenken. Niet materie maar energie, die in bepaalde relaties staan tot elkaar, vormt de basis van de fysische werkelijkheid. Elektronen, atomen en moleculen zijn geen ‘dingen’, maar gebeurtenissen of gehelen van gebeurtenissen. Een radicale scheiding tussen ‘dode’ en ‘levende’ natuur wordt steeds meer problematisch. Vandaar is het niet zo onzinnig dat Hartshorne het ervaringsgebeuren als interpretatiemodel kiest om al het werkelijke, ook de zgn. natuur, te begrijpen. Al het werkelijke is een knooppunt van relaties en bouwt zichzelf op aan de hand van die relaties. De werkelijkheid denken vanuit de ervaring betekent voor Hartshorne (en voor de proces-filosofie in het algemeen, ook die van Whitehead) de werkelijkheid denken als ervaring. Elk ervaringsgebeuren is ten volle betrokken op de gehele omringende wereld. ‘Werkelijk’-zijn is werkzaam zijn; ‘act-ueel’-zijn is actief zijn, in de constitutie van zichzelf en van het andere.

Creativiteit - bij Hartshorne primair gedacht als zelf-creativiteit - is de meest algemene en aldus ook de meest ultieme notie waardoor het proces-karakter van de werkelijkheid kan worden begrepen: wording, voortgang (‘ongoingness’), verandering en pluraliteit worden van daaruit inzichtelijk. ‘Zijn’ is op de eerste plaats een werkwoord. Ondanks de veelheid en de verscheidenheid van de individuele processen, is er uiteindelijk slechts één proces, het proces nl. van de éne Werkelijkheid, die verleden, heden en toekomst, actualiteit en potentialiteit omvat.

Dat de werkelijkheid (Werking, Wording) in staat is het zowel het verleden bij zich te houden, als ook al wat er actueel gebeurt in zich te dragen, heeft betekenis voor de toekomst. Voor Hartshorne en ook Whitehead kan dit slechts indien ze wordt gedacht als het allesomvattend Creatief Gebeuren. Dit allesomvattend Creatief gebeuren wordt door Hartshorne vervolgens weer om een of andere reden vertaald naar het woord ‘God’. God heeft daarbij 2 functies: Creativity en bedding. Bedding is daarbij de actuele constitutie die door het verleden is gevormd.

Zoals het nu gaat betekent die huidige ontwikkeling dat er steeds meer Holocene mogelijkheden vervallen. De pijl van de tijd impliceert dat we niet moeten verwachten dat die Holocene mogelijkheden terugkeren, ondanks dat we ook veel tijd, middelen en energie steken in verduurzaming en transities. Het is nog steeds geen geschiedenis van de verduurzaming. Het fundamentele probleem van de geschiedenis van de verduurzaming is dat het ene vaak ten koste gaat van het andere. Tot nu toe werden problemen onvoldoende opgelost hetgeen niet anders betekent dan: verschuiving naar de toekomst.

Naar mijn idee zitten we in de volgende spagaat. Zolang dat doorgaat, dat verschuiven naar de toekomst, komen we steeds meer klem te zitten. Maar als we nu radicaal oplossingsgericht bezig gaan terwijl we tegen het fundamentele probleem van de verduurzaming aanlopen waarbij het ene ten koste gaat van het andere, komen we steeds meer klem te zitten.

Van dat fundamentele probleem is een behoorlijk rijtje voorbeelden op te noemen. Wellicht is het niet onlogisch dat een evolutionair gegroeide planetaire overshootsituatie, die verleden, heden en toekomst, actualiteit en potentialiteit omvat, en die nog steeds aan het verergeren is, dit met zich meebrengt.